Қазақстанда ЖК банкроттығын жариялау тәртібі

Несие мен салық бойынша қарыздарын өтей алмайтын кәсіпкерлер жиі ақырғы қадамға барады — өздерін банкрот жариялайды. Бұл қиын және ұзаққа созылатын рәсім. Бұны қалай және қандай жағдайларда жасауға болатынын және оның салдары қандай болатынын осы мақалада айтып береміз.

Банкроттық туралы түсінік

ЖК банкроттығы — бұл кәсiпкер серiктестер алдындағы несиелерiн немесе қарыздарын, салықтар мен қызметкерлердің еңбекақыларын, басқа да әлеуметтiк төлемдер сияқты қаржы мiндеттемелерiн одан әрі төлеу алмауы. Банкроттықты жариялау рәсімін ерікті немесе мәжбүрлі түрде жүзеге асыруға болады, яғни бизнес иесінің өзі немесе несие беруші бастай алады.

ЖК-ны банкрот деп жариялау немесе жарияламау мәселесін тек сот шешеді. Жеке кәсіпкерлер соттан тыс банкроттық туралы өтініш бере алмайды, өйткені бұл рәсім тек кәсіппен айналыспайтын азаматтар ғана қатысты.

Банкроттықты алдын алу шаралары

Егер кәсіпкер банктерге қарыз болса, онда банкроттықты жарияламас бұрын бірнеше нұсқаларды қарастыруға болады:

• Несиені қайта қаржыландыру — ескі несиені жабу үшін қолайлы шарттары бар басқа банктен жаңа несие алу. Бұл шешім төлем бойынша мерзімі кешіктірілмеген немесе кешігу мерзімі үлкен емес, несие тарихына әлі әсер ете алмаған қарыздары бар ЖК үшін қолайлы. Қайта қаржыландыру ай сайынғы төлемді азайтуға көмектеседі.
• Несиенің құрылымын қайта қарау — бұл қолданыстағы несие шарттарын өзгерту. Кейбір банктер қарыз жүктемесін көтере алмайтын қарыз алушыларға түсіністікпен қарап, несие мерзімін ұзарту арқылы ай сайынғы төлем мөлшерін азайтады.
• Несиелік демалыс алу — бұл төлемге үзіліс алып, банкке бірнеше ай бойы негізгі қарызды төлемеуді білдіреді, бірақ бұл жағдайда банк пайыздарды есептеуді жалғастырады. Демалыстан кейін несие төлеуге тура келеді.

Сот банкроттығы

Бұл мүлікті сатып, қарыздарды өтеуді қамтитын күрделі процесс. Сот банкроттығы рәсімін бастау үшін тұрғылықты мекенжай бойынша өтініш беру керек.

ЖК-ны банкрот деп тану туралы өтінішпен қоса бірқатар құжаттар тапсыру керек:

• соңғы үш жылдағы қаржылық есептілік, салық есептілігі, ЖСН немесе БСН көрсетілген кредиторлар мен дебиторлардың тізімі, борыш сомасы, мекенжайы және басқа да байланысушы тұлғалар туралы мәлімет 
• ЖК-ны тіркеу туралы куәліктің көшірмесі
• берешекті растайтын құжаттар: кредиторлармен жасалған келісімшарттар, есеп айырысуларды салыстыру актілері және басқа құжаттар
• міндеттемелерді орындай алмайтынын растау үшін ЖК-ның барлық банк шоттары, сонымен қатар шоттағы қалдық туралы ақпарат
• ЖК меншігіндегі бар мүліктің толық тізімі, оның ішінде қарыздарды өтеуге пайдаланылуы мүмкін жылжымалы және жылжымайтын мүлік, техника, жабдық және басқа активтер 
• салық берешегі және басқа да міндетті төлемдер туралы анықтама
• қарыздарды реттеу әрекеттері туралы құжаттар, мысалы, несие берушілерге қарыз шарттарын өзгерту туралы өтініш

Егер құжаттардың бәрі дұрыс болса, онда сот банкроттықты қарау туралы іс қозғайды, қаржы басқарушысын тағайындайды — ол бүкіл істі қолына алады. Борышкер оған өз мүлкі мен құжаттарына рұқсатын береді және 1 ЕТЖ (2024 жылы 85 000 теңге) мөлшерінде ай сайынғы сыйақы төлейді.

Борышкер сотқа өтініш берумен қатар өтініштің және оған қоса берілетін құжаттардың көшірмелерін жергілікті салық органына жіберуі тиіс.

Банкроттықтың кезеңдері

1. ЖК өз мүлкін басқарудан босатылады, ал қаржы басқарушысы керісінше басқаруды өзіне алады. Ол ЖК-ның барлық істеріне, соның ішінде банкроттықты жариялау кезеңінде салық есептілігін тапсыруға жауап береді.
2. Қаржы басқарушысы несие берушілермен есеп айырысу үшін банкроттық рәсімнің басталғаны туралы хабарлайды, борышкердің мүлкін түгендеу жүргізіледі, оның қаржылық жағдайы туралы қорытынды шығарылады, несие берушілердің талаптарының тізілімін жасайды, мүлікті бағалайды және оларды сатумен айналысады.
3. Борышкердің барлық мүлкі электрондық түрде немесе тікелей сатылады, бірақ бағасы бағалау құнының 75%-нан төмен болмауы тиіс. Сатылмаған немесе несие берушілер қабылдамаған мүлік борышкерге қайтарылады. Борышкердің жалғыз тұрғын үйі тек кепіл болса ғана алынады.
4. Мүлікті сатудан түскен ақша кредиторлар алдындағы қарыздарды кезекпен өтеуге жіберіледі.
5. Қаржы басқарушысы қарыздарды өтегеннен кейін сотқа таратылу теңгерімін тапсырып, атқарылған жұмыс туралы есеп береді. Сот бұл есепті бекітеді және банкроттық рәсімін 15 күн ішінде аяқтайды. ЖК банкрот деп танылады, ал қалған қарыздар есептен шығарылады. Кредиторлардың орындалмаған талаптары туралы үзінді көшірме уәкілетті органға жіберіледі.

Банкроттық рәсімнің мерзімін сот анықтайды және ол тоғыз айдан аспауы керек, бірақ несие берушілердің өтініші бойынша екі жылға дейін ұзартылуы мүмкін.

Әдейі банкроттық жариялаған ЖК заң бойынша жауапкершілікке тартылады — 3 000 АЕК (2024 жылы 11 076 000 теңге) мөлшерінде айыппұл салынады немесе үш жылға дейін бас бостандығынан айырылады.

Кредиторлар мен борышкерлерге қойылатын талаптар

Банкроттықты жариялау бойынша сот рәсімі кезінде несие берушілер қарыздарды қайтаруды талап ете алмайды, өсімпұлдар мен пайыздар есептелмейді және жазаға тарту туралы барлық сот шешімдері уақытша күшін жояды. Оған қоса борышкердің банк шоттарынан қарыз бойынша ақшаны есептен шығаруға болмайды, міндеттемелер бойынша мерзімдер тоқтатылады, ал борышкер соңғы үш жылда жинақталған мүлкі туралы ақпарат беруге міндетті.

Банкроттық рәсімнің басталуымен:

• ЖК-ға мүлікті сатуға немесе қарыздарын жабуға тыйым салынады
• барлық қарыздардың мерзімі өткен болып саналады
• өсімпұлдар мен пайыздарды есептеу тоқтатылады
• мүлік бойынша сот даулары тоқтатылады
• борышкердің мүлкінен барлық шектеулер мен ауыртпалықтар алынады

Қарыздарды жабу үшін тәркіленетін мүлік

Жеке тұлға ретінде ЖК қарыздары үшін иелігіндегі барлық мүлкімен жауап береді, сондықтан қаржы басқарушысы оның қарыздарын өтеу үшін келесі мүлік түрлерін сата бастайды:

• ҚР және басқа елдерде тіркелген жылжымалы және жылжымайтын мүлік
• қолма-қол және қолда жоқ ақшаны, дебиторларға қойылатын талаптар
• үлестік қатысу туралы келісімшарттар, жергілікті және шетел компанияларындағы үлестер
• бағалы қағаздар және қаржы құралдары, цифрлық активтер
• инвестициялық алтын, бағалы металдар мен тастар
• авторлық құқық, зияткерлік меншік, антиквариат
• төлқұжаттары бар жануарлар

Егер кәсіпкердің жалғыз тұрғын үйі кепіл ретінде салынбаған болса, онда оны алуға болмайды. Тұрмыстық техника, жеке заттар, күнкөріске жететін ақшаға да қол тигізбейді.

Есептен шығаруға болмайтын қарыз түрлері 

ЖК банкрот деп танылғаннан кейін, оның кейбір қарыздары есептен шығарылып, кәсіпкер бизнесті жаба алады. Бірақ есептен шығаруға жатпайтын міндеттемелер бар.

Банкрот деп танылудың салдары

Банкроттықтың салдары бар екенін түсінген жөн:

• кәсіпкер бес жыл ішінде қарыз бен кредит (ломбард беретін микрокредиттерден басқа) ала алмайды
• борышкер өзін қайта банкрот екенін жеті жылдан кейін ғана жариялай алады
• банкроттықтан кейін үш жыл ішінде банкроттың қаржылық жағдайына мониторинг жүргізіледі

Ең бастысы — кәсіпкер ЖК мәртебесі мен қызметке берілген лицензияларынан айырылады. Бірақ кәсіпкерге банкроттық рәсімі аяқталғаннан кейін және қарыздарды өтегеннен кейін ЖК-ны қайта ашуға ешкім тыйым салмайды.

Қазақстандағы ЖК-ға банкроттық рәсімін бастау — бұл ақырғы шара. Өтініш бермес бұрын және мүлікке қауіп төндірмес бұрын, мәселені шешудің балама жолдарын қарастырған дұрыс, мысалы, банкпен келіссөздер жүргізіп көру.