Қазақстанның мемлекеттік борышы: 2022 қорытындылары

Үкіметтің басымдық берілген міндеттерінің бірі – елдің мемлекеттік бюджетін жоспарлау және жүргізу. Қазақстан өзінің шығындарын негізінен салықтық және салықтық емес түсімдер, Ұлттық қордың трансферттері және қарызға алған ақшалар есебінен жабады.

Осылайша мемлекеттік борыш дегеніміз – бұл мемлекеттің өз шығындарын өтеу үшін қарызға алған ақшасы. Негізінен бұл қаражаттар экономиканың өзекті секторлары мен инфрақұрылымдарын дамытуға бағытталады. Сондай-ақ қарыз ақшалар денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік көмек көрсету, қамсыздандыру секілді әлеуметтік қажеттілік мәселелерін шешуге жұмсалады.

Құрылымына қарай мемлекеттік борышты ішкі борыштар және сыртқы борыштар деп екіге бөліп қарауға болады. Басқа елдер мен шетелдік ұйымдар алдындағы қарыздар – бұл сыртқы қарыздар, сәйкесінше отандық компаниялар мен инвесторлар алдындағы қарыздар – ішкі қарыздар. Отандастар алдындағы міндеттемелер де соңғы бөлімге жатады.

Ағымдағы ахуал

Соңғы жылдары, әсіресе коронавирус кезінде ел үкіметі қарыз алуды көбейттті. 2022 жылы Қазақстанның мемлекеттік борышы 15.2%-ға өсіп, 25.3 трлн теңгені құрады (немесе 54.7 млрд доллар). Бұл дегеніңіз Жалпы Ішкі Өнімінң (ЖІӨ) 24.9%-ны тең.

Осы жерде нақты айта кетелік, Қазақстанның мемлекеттік қарыздарының басым бөлігі – 66%-ы орта есеппен соңғы 5 жыл ішінде ішкі қарыздан құралған. Бұл әрине, икемге келетін, басқаруға көнетін, қауіп-қатері төмен қарыздар. 2022 жылы оның үлесі 69%-ға жетіп, 17.5 трлн теңгені құрады (немесе 37.8 млрд доллар).

Өткен жылдың қорытындысы бойынша сыртқы борыштың көлемі 7.8 трлн теңгеге жетті (16.9 млрд доллар). Қарыз ақшаның жартысынан көбісі еурооблигациялдар шығару арқылы алынды. Бұл жерде халықаралық ұйымдар да Қазақстанның экономикасын белсенді түрде қаржыландырып келеді.

Мемлекеттік борыш өскен сайын, оны өтеуге кететін шығындар да (пайызын төлеу) арта түсетіні анық. 2022 жылы ол 1.3 трлн теңгені құрады. Ол 2021 жылмен салыстырғанда 32.7%-ға жоғары. Сөйтіп ол республикалық бюджеттің ең ірі 5 шығыс баптарының біріне айналды.

Соңғы 5 жылда борыштарды өтеуге кетіп жатқан шығындардың үлесі жалпы борыш сомасының 5.2%-ын құрады. Бұған қарап, қарыз ақшалар айтарлықтай арзанға алынған деп айтуға болады.

Қазақстанның мемлекеттік борышын өтеу бойынша төлемдердің құрылымы ҚР Қаржы министрлігінің деректеріне сәйкес 2022 жылы былайша сұрыпталған: алынған қарыздың 78%-ының пайыздық мөлшерлемесі нақты, тиянақты бекітілсе, 17%-ында – құбылмалы пайыздық мөлшерлемелер және тек 5%-ы инфляцияға индекстелген, яғни инфляцияның өзгеруіне қарай ол да өзгеріп отырады.

Біздің және олардың мемлекеттік борышы

Сонымен біздің мемлекеттік борышымыз көп пе аз ба? Біз оны басқа елдердің көрсеткіштерімен салыстыра отырып қана біле аламыз. Осы ретте 46 мемлекет таңдап алынды. Олардың ЖІӨ ортақ сомасы әлемдік ЖІӨ-нің 90%-ынан асады.

Салыстыру үшін ең алдымен мемлекеттерді 3 топқа бөліп алдық:

• кредиттік рейтингі «А» болатын елдер (Инвестициялық санатқа жатады),
• кредиттік рейтингі «ВВВ» болатын елдер (Инвестициялық санатқа жатады),
• кредиттік рейтингі «ВВ» және одан төмен елдер.

Кредиттік рейтинг елдің инвесторлар үшін тартымды немесе тартымды емес екендігін көрсетеді. Айталық, «А» рейтингіне төлемге ең қабілетті елдер жататын болса, «С» рейтингінде керісінше. Бұл ретте «ВВВ-» және одан төмен деген рейтинг берілген елдер «алып-сатарлық облигациялармен сауда жасайды» деп саналады. Бұл мемлекеттерге инвестиция жұмсаудың тәуекелділігі жоғары. Осылайша рейтингі ұқсас елдер үшін сырттан қарыз алу құны да, инвесторларға келіп-кетер қаупі де бірдей болмақ.

Борыштық жүктеме деңгейі мен мүмкін болатын тәуекелдерді бағалау үшін әр түрлі көрсеткіштер мен метрикаларды қолдану қажет. Біз талдауға 2 тәсілді пайдаландық:

• мемлекеттік борыштың ЖІӨ-мен арақатынасын салыстырдық және бюджеттің борыштық жүктемесінің коэффициентін шығардық (яғни мемборыштың мөлшері және бюджеттің оны өтеуге кететін шығындары);
• борыштық орнықтылық индексін жасады. Ол жоғарыдағы екі көрсеткіш пен елдердің облигациялық шығарымдарына 5 жылдық кредиттік-дефолттық свопының (CDS) орташа геометриялық салмақталған көрсеткіші ретінде есептелген.

Мемборыштың мөлшері және оны өтеуге кететін шығындар

Дүниежүзілік банктің зерттеуіне сәйкес мемлекеттік борыштың көлемі ЖІӨ-нің 77%-ынан асатын болса, ел экономикасына кері әсер етуі мүмкін. Бұл ретте осы 77%-дан жоғары әрбір пайыздық тармақ экономикалық өсім үшін 0.017 п.т.-қа қымбатқа түседі. Бұл құбылыс әрбір дамушы нарықтарға бұдан да ауырлау әсер етеді. Онда 64%-дан асатын әрбір пайыздық тармақ ел экономикасының өсімін 0.02%-ға тежеп отырады. 

Соған қарамастан, мемлекеттік билік органдары мүмкін болатын максималды мәндерді өз бетімен бекітетіндігін ескеретін болсақ, көптеген елдерде мемлекеттік борыштың деңгейі айтарлықтай жоғары. Айталық, экономикасы дамыған елдерде жиынтық мемлекеттік борыш сонау 2011 жылы-ақ ЖІӨ-нің 100%-ынан асып кетті. Содан бері төмендеген жоқ (қазір – шамамен 118%). Қазіргі уақытта экономикасы дамып жатқан және нарығы да енді қалыптасып келе жатқан елдерде мемлекеттік борыш шамамен ЖІӨ-нің 60%-ынан асады. 

Борыштық жүктеменің (салмақтың) көрнекі шамасы ретінде мемлекеттік борыш бойынша жыл сайынғы төлемдерді алуға болады. Ол «борыштық жүктеме коэффициенті» деп аталады. Борышты өтеуге кететін шығындардың деңгейі борыштың мөлшеріне, алынған мерзіміне және пайыздық мөлшерлемесіне байланысты. Дамушы және дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары өзінің бюджеттік шығындарының шамамен 10%-ын мемлекеттік борышты өтеуге жұмсайды. Шығындардың бұдан да жоғары болып кетуі біздің пікірімізше (25% және одан жоғары) борыштық жүктеменің ауырлап кеткендігін білдіреді.

Инфографикадан көріп тұрғанымыздай, мемлекеттік рейтингі жоғары елдердің ішінде ең жоғары мемлекеттік борыш Жапонияда (ЖІӨ-нің 229.1%), Сингапурде (167.8%) және АҚШ-та (129.1%) тіркелді.

Кредиторлар бұл елдердің қаржы құралдарына ақша жұмсауға бейім тұрады. Өйткені қайтарып алатындарына бек сенімді. Бұл топтағы елдерге қарыздарын өтеуге жыл сайын бюджет шығындарының шамамен 10%-ы кетеді. Мысалы, басқа елдерде бұл көрсеткіштер мынадай: Аустрия (39.0%), Чехия (36.0%), Чили (26.1%), Сауд Арабиясы (25.9%) және Жапония (22.6%).

Мемлекеттік борышы 100%-дан асатын 2-ші санаттағы елдер қатарына Италия (144.7%) мен Португалия (113.8%) кіреді. Бұл санаттағы елдер арасында мемлекеттік борышы ең төмен ел – Қазақстан. Иә, иә, оның борышының көлемі ЖІӨ-нің 24.9%-ына тең. Ал борыштарды өтеуге кететін шығындарының көлемі бойынша алдыңғы қатарда Перу (29.2%) мен Үндістан (25.0%). Жалпы бұл топта борыштарды өтеу шығындарының орташа көрсеткіші – 12%. Қазақстанда бұл шығын – 7.3%-ды құрайды.

Үшінші санаттағы елдер арасында мемлекеттік борышының көлемі бойынша бірінші және соңғы орынды алатын елдер – Греция (178.2%), Нигерия (20.2%). Бұл елдердің кредиттік рейтингі төмен. Сәйкесінше оларға мемлекеттік қарызды өтеу қымбатқа түседі – орта есеппен бюджет шығындарының 23%-ын алып жатыр. Бұл санатта бюджет шығысының жартысынан көбісі қарызды өтеуге кететін бір ел бар. Ол – Мысыр (54.0%). Сонымен қатар Бразилия, Бангладеш және Колумбияда бюджет шығындарының 30%-дан астамы борышты өтеуге кетеді.

Борыштық орнықтылық индексі

Борыштық орнықтылық индексі кешенді түрде борыштық жүктемеге қатысты ахуалдың қандай екендігін көрсетеді. Айталық, қандай да бір мемлекеттің сыртқы қарыздарының жоғары деңгейі бұл елдің жағдайы нашар дегенді білдірмейді. Бұған АҚШ-тың мемлекеттік борышының көрсеткіші айқын дәлел бола алады. Борыш көлемі жоғары болғанымен оны төлеу деңгейінің төмен болуы және оны қайта қаражыландыру мүмкіндігі бойынша инвесторлардың берген бағаларының жоғары болуы борыштың жағымсыз сипатын жояды.

Атап өту керек, есептеу әдіснамасы бойынша индекстің мәнінде әрбір үш фактор бірдей салмаққа ие.

• Мемлекеттік борыштың ЖІӨ-ге арақатынасы борыштық жүктеменің елге қаншалықты салмақ салып жатқанын көрсетеді. Шекті көрсеткіш ретінде ЖІӨ-нің 77%-ы таңдап алынды. Борыш мөлшері одан асқан сайын, оның ел экономикасының дамуына кері әсері күшейе түседі.
• Бюджеттің борыштық жүктеме коэффициенті мемлекеттік борыш бойынша төлемнің бюджет шығысындағы алатын үлесін білдіреді. Қарыз үлкен болмағанымен, төлем ақшаның жоғары болуы қарызды өтеу қиынға түсіп жатқандығын және қазыналық саясатты емін-еркін өзгерту, оңтайландыру мүмкін еместігін білдіреді. Ашығын айтқанда мемлекеттік қаржылар кредиттерді өтеу үшін қызмет ете бастайды. Біздің пікірімізше, борышты өтеуге кететін шығындар бюджеттің бүкіл шығындарының 25%-ынан асатын болса, бұл ел экономикасында түйткілді мәселенің бар екендігін көрсетеді.
• 5 жылдық кредиттік-дефолттық своптардың мәні нарық пен инвесторлардың елдің орнықтылығына қатысты бағасын, сондай-ақ мүмкін болатын дефолтқа қарсы сақтандыруға деген сұраныстың деңгейін көрсетеді. Сондай-ақ бұл көрсеткіш жанама түрде елдің ағымдағы пайыздары бойынша борышты одан әрі шығару және қайта қаржыландыру мүмкіндігін көрсетеді. CDS мәнінің 200 доллардан жоғары болуы – бұл мықты фактор. Ол қарызға берілетін инвестицияның тартымдылығы туралы ойлауға мәжбүрлейді және нақты елдің сыртқы қаржыландыруын қолдауға итермелейді.

Индекс көрсеткішінің 100-ден жоғары болуы, борыштық орнықтылықты жоғалтып алу қаупі өте жоғары екендігін, 100-75 болуы – тәуекелдердің белсенді түрде өсіп жатқандығын білдіреді. Бұл ретте индекстің мәні 50-ден төмен елдерде борыштық орнықтылық бойынша тәуекелдер деңгейі төмен деген сөз.

Біздің талдауға сәйкес ең жоғары борыштық жүктеме және жоғары инвестициялық тәуекел Пәкістан, Мысыр, Аргентина, Бразилия және Нигерияда байқалады. 25 елдің рейтингі сенімді. Олардың ішінде Қазақстан да бар.

Қорытынды

Қаралған көрсеткіштер бойынша Қазақстанның мемлекеттік борышы әлемдегі ең төмен борыштардың бірі. Бұл ретте ХВҚ болжамы бойынша Қазақстанның мемлекеттік борышы өсетін болады және 2027 жылға қарай ЖІӨ-ның 30.3%-ына жетеді. Біздің бағалау бойынша мұндай өсімнің ешбір жағымсыз факторы жоқ және бәрібір шартты түрде төмен деңгейде болып есептеледі. Бұл ретте біз бюджеттің шығыс бөлігін толығымен жабу үшін оның кіріс бөлігінің жоғары болуы және таза кредитор мәртебесін сақтау үшін мемлекеттік резервтердің оңтайлы деңгейін ұстап тұру өте маңызды деп санаймыз.

Таяуда S&P Global Ratings-тің Қазақстанның тәуелсіз кредиттік рейтингін «Жағымсыз» сипаттан «Тұрақты» сипатқа қайта қарауы отандық экономикадағы ахуалдың біртіндеп тұрақталып, айқынсыздықтың төмендеп келе жатқандығын білдіреді. Бұл елдің инвестициялық тартымдылығының артуына және қажет кезде қарыз ақшаны анағұрлым тиімді шартпен алуына септігін тигізеді.